تأثیر مبانی روش‌شناختی اثبات‌گرایی و حکمت متعالیه بر علوم انسانی (مطالعه تطبیقی)

نوع مقاله : علمی ترویجی

نویسنده

دانشجوی دکتری دانش اجتماعی مسلمین دانشگاه تهران

چکیده

یکی از مکاتب متداول علم در دنیای مدرن، اثبات‌گرایی است که مبانی روش‌شناختی آن، نه‌تنها در علوم طبیعی و تجربی، بلکه در علوم انسانی نیز تأثیر گذاشته است. در این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی و جمع‌آوری کتابخانه‌ای داده‌ها، پنج مبنای اصلیِ مکتب اثبات‌گرایی شامل مبانی هستی‌شناختی، انسان‌شناختی، معرفت‌شناختی، جامعه‌شناختی و ارزش‌شناختی، مبتنی بر مبانی حکمت متعالیه نقد می‌شوند. انحصار هستی در ماده، عدم سازگاری آزادی انسان و ضرورت، عدم تطابق ذهن با عین، واقعیت جامعه و رهایی ارزش‌ها، از مهم‌ترین نقدهای حکمت متعالیه به روش‌شناسی مکتب اثبات‌گرایی است. مهم‌ترین یافته پژوهش حاضر این است که اثبات‌گرایان با انتخاب روش‌های کمّی و منحصر کردن پژوهش بر داده‌های تجربه‌محور، در روش‌شناسی علوم انسانی رویکرد وحدت همگرای روشی دارند؛ در حالی که حکمت متعالیه با توجه به روش کیفی و کمّی و عدم انحصار منابع شناخت در علوم تجربی، از تمام ظرفیت روش‌های عقلی، نقلی و تجربی در علوم انسانی استفاده کرده و رویکرد تنوع همگرای روشی را در علوم انسانی انتخاب کرده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Effect of the Methodological Principles of Positivism and Transcendent Theosophy or al-Hikmat al-Muta'āliyah on Humanity; A Comparative Study

نویسنده [English]

  • Mohammad Hossein Jamalzadeh
A PhD student in Social Sciences of Muslims, University of Tehran
چکیده [English]

One of the common schools in the modern world is Positivism whose methodological principles have affected not only natural sciences but also humanity. This paper with the analytic-descriptive method and library collection of data criticized five main principles of the positivism school including the principles of ontology, anthropology, epistemology, sociology, and axiology based on the principles of Transcendent theosophy or al-Hikmat al-Muta'āliyah. The limit of existence to matter, incompatibility of human freedom with necessity, inconformity of mind with object, the reality of society, and not perceiving values (absences of values) are the most important criticisms of Transcendent theosophy or al-Hikmat al-Muta'āliyah on the methodology of the positivism school. The most important findings of this research are the Positivists selected the quantitative research and limited the research to the data of experience-based they have the approach of the methodic convergent unity in the humanity methodology , while al-Hikmat al-Muta'āliyah considered the qualitative and quantitative method and non-exclusiveness of the sources of knowledge to natural sciences has used all capacity of the rational, transmitted knowledge and natural methods and has selected the approach of the methodic convergent diversity in humanity.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Methodology
  • Positivism
  • Transcendent theosophy or al-Hikmat al-Muta'āliyah
  • Humanity
  • Research
  1. آشتیانی، سیدجلال‌الدین، منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران (از عصر میرداماد و میرفندرسکی تا زمان حاضر)، قم، بوستان کتاب، 1393 ش.
  2. ابن سینا، ابوعلی حسین بن عبداللّٰه، المبدأ و المعاد، به اهتمام عبداللّٰه نورانی، تهران، مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک‌گیل با همکاری دانشگاه تهران، 1363 ش.
  3. اکبری، رضا، و ابراهیم راستیان، «امتناع تعریف حقیقی بر اساس مبانی وجودشناختی، انسان‌شناختی و معرفت‌شناختی ملاصدرا»، دوفصلنامه پژوهش‌های هستی‌شناختی، سال دوم، شماره 3، بهار و تابستان 1392 ش.
  4. باقری، خسرو، رویکردها و روش‌های پژوهش در فلسفه تعلیم و تربیت، تهران، پژوهشگاه مطالعات فرهنگی و اجتماعی، 1390 ش.
  5. بنتون، تد، و یان کرایب، فلسفه علوم اجتماعی؛ بنیادهای فلسفی تفکر اجتماعی، ترجمه شهناز مسمی‌پرست و محمود متحد، چاپ نهم، تهران، آگاه، 1398 ش.
  6. بوذری‌نژاد، یحیی، کیوان سلیمانی، و الهه طالب‌زاده، «فرد و جامعه؛ کشاکش آراء فلاسفه معاصر مسلمان»، دوفصلنامه آموزه‌های فلسفه اسلامی، سال پانزدهم، شماره 27، پاییز و زمستان 1399 ش.
  7. پارسانیا، حمید، روش‌شناسی انتقادی حکمت صدرایی، قم، کتاب فردا، 1390 ش.
  8. همو، علم و فلسفه، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1383 ش.
  9. تقی‌لو، فرامرز، «مبانی و مسائل فرانظریه سیاسی پوزیتیویستی»، فصلنامه سیاست (مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی)، سال چهل و یکم، شماره 2 (پیاپی 18)، تابستان 1390 ش.
  10. جمال‌زاده، محمدحسین، و حامد حاجی‌حیدری، «بررسی تطبیقی دیدگاه انتقادی شهید مطهری و هابرماس به پوزیتیویسم»، دوفصلنامه آموزه‌های فلسفه اسلامی، سال شانزدهم، شماره 29، پاییز و زمستان 1400 ش.
  11. جوادی آملی، عبداللّٰه، شریعت در آینه معرفت (بررسی و نقد نظریه قبض و بسط تئوریک شریعت)، قم، اسراء، 1392 ش.
  12. خرمشاهی، بهاءالدین، پوزیتیویسم منطقی؛ رهیافتی انتقادی، چاپ ششم، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1398 ش.
  13. دهقانی، محسن، فروغ حکمت، قم، بوستان کتاب، 1391.
  14. راستیان، ابراهیم، «نظریه اعتباریات، امتداد حکمت متعالیه در علوم انسانی»، فصلنامه علوم انسانی اسلامی صدرا، سال نهم، شماره 32، بهار 1399 ش.
  15. سیدامامی، کاووس، پژوهش در علوم سیاسی (رویکردهای اثبات‌گرا، تفسیری و انتقادی)، تهران، دانشگاه امام صادق‰، 1391 ش.
  16. صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعه، حاشیه علامه طباطبایی، چاپ سوم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1981 م.
  17. همو، الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیه، مشهد، المرکز الجامعی للنشر، 1360 ش.
  18. صنمی، علی‌اصغر، «فلسفه‌های پوزیتیویسم؛ باورها و ارزش‌ها»، مجله حوزه، سال نوزدهم، شماره‌های 109ـ110، 1381 ش.
  19. طالعی اردکانی، محمد، «پیش‌فرض‌های علم از دیدگاه پوزیتیویسم و ملاصدرا؛ بررسی مقایسه‌ای»، ماهنامه معرفت، سال بیست و یکم، شماره 175، 1391 ش.
  20. طباطبایی، سیدمحمدحسین، اصول فلسفه رئالیسم، به کوشش سیدهادی خسروشاهی، قم، بوستان کتاب، 1387 ش.
  21. همو، اصول فلسفه و روش رئالیسم، مقدمه و پاورقی مرتضی مطهری، تهران، صدرا، 1364 ش.
  22. همو، الرسائل التوحیدیه، بیروت، مؤسسة النعمان، 1419 ق.
  23. همو، نهایة الحکمه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1404 ق.
  24. عبداللهی، نرجس، «مقایسه مبانی هستی‌شناختی علوم انسانی از دیدگاه حکمت متعالیه و پوزیتیویسم»، فصلنامه فرهنگ پژوهش، سال هفتم، شماره 23، پاییز 1394 ش.
  25. فتوتیان، علی، و حسن عبدی، «بررسی رابطه انسان‌شناسی و روش‌شناسی در پارادایم‌های اثبات‌گرایی و رئالیسم انتقادی»، فصلنامه معرفت فرهنگی اجتماعی، سال سوم، شماره 3، تابستان 1391 ش.
  26. کاپلستون، فردریک چارلز، تاریخ فلسفه: از ولف تا کانت (جلد ششم)، ترجمه اسماعیل سعادت و منوچهر بزرگمهر، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1384 ش.
  27. کچویان، حسین، و جلیل کریمی، «پوزیتیویسم و جامعه‌شناسی در ایران»، نامه علوم اجتماعی (مطالعات جامعه‌شناختی جدید)، شماره 28، پاییز 1385 ش.
  28. لک‌زایی، رضا، «تأثیر حکمت متعالیه در علوم انسانی اسلامی»، فصلنامه علوم انسانی اسلامی صدرا، سال پنجم، شماره 19، پاییز 1395 ش.
  29. محمدپور، احمد، روش در روش؛ درباره ساخت معرفت در علوم انسانی، تهران، جامعه‌شناسان، 1389 ش.
  30. مدنی‌فر، محمدرضا، و خسرو باقری، «تبیین ماهیت عمل تربیتی از منظر الگوی هدف ـ وسیله»، دوفصلنامه فلسفه تربیت، سال دوم، شماره 2، پاییز و زمستان 1396 ش.
  31. مطهری، مرتضی، انسان و سرنوشت، تهران، صدرا، 1396 ش.
  32. همو، مجموعه آثار، قم، صدرا، 1387 ش.
  33. نصر، احمدرضا، و فریدون شریفیان، «رویکردهای کمّی، کیفی و ترکیبی در پژوهش‌های تربیتی»، فصلنامه حوزه و دانشگاه (روش‌شناسی علوم انسانی)، سال سیزدهم، شماره 52، پاییز 1386 ش.
  34. نیومن، ویلیام لاورنس، روش‌های پژوهش اجتماعی (رویکردهای کمّی و کیفی)، ترجمه ابوالحسن فقیهی و عسل آغاز، تهران، ترمه، 1397 ش.
  35. یثربی، یحیی، عرفان نظری (تحقیقی در سیر تکاملی و اصول و مسائل تصوف)، ویرایش دوم، چاپ هشتم، قم، بوستان کتاب، 1399 ش.